Ferrara
Z Boloni do FERRARY podróż pociągiem trwa zaledwie pół godziny. Była ona rezydencją książąt d’Este, ekscentrycznej dynastii, która w dobie renesansu odgrywała ważną rolę polityczną. Ród d’Este składał zamówienia u najlepszych artystów swych czasów i zbudował miasto, które mimo stosunkowo niskiej liczby ludności było jednym z najpiękniejszych tworów urbanistycznych tego okresu i do dziś nic nie straciło ze swej urody.
Gdy zabrakło potomka, d’Este zmuszeni byli przekazać Ferrarę papiestwu i wyjechać stąd na dobre. Życie w Ferrarze praktycznie zamarło. XVIII-wieczni podróżnicy zastali tu puste ulice i zatkane kanały rojące się od komarów. Od tego czasu Ferrara podniosła się z upadku i stała się centrum regionu w produkcji owoców, o czym zaświadczają akry ziemi obsadzonej schludnymi, ogłowionymi drzewami za miastem. Jest to popularny przystanek wśród turystów podróżujących z Bolonii do Wenecji, lecz rzadko zostają tu na noc, więc pod wieczór centrum miasta pozostaje do twojej, prawie wyłącznej, dyspozycji.
Dojazd i noclegi
Dworzec kolejowy w Ferrarze znajduje się tuż przy zachodniej stronie murów miasta i dojść do niego można w ciągu dziesięciu minut wzdłuż viale Cavour (lub dojechać autobusami nr 1 i 2) od centrum ześrodkowanego wokół zamku. Dworzec autobusowy mieści się na Corso Isonzo. Sklepionym przejściem wchodzi się do biura AAST na Piazza Municipio (codz. 9.00-13.00 i 14.30-19.00), które proponuje mapki i materiały turystyczne o mieście. Na południe od castello do murów miejskich biegnie Corso Porta Reno, główna ulica handlowa miasta, z arkadowym szpalerem pasticerrie, barami i butikami. Corso Ercole I d’Este biegnie w przeciwnym kierunku do głównych galerii sztuki i parków Ferrary, natomiast za duomo, w kierunku wschodnim, jest labirynt alejek składających się na średniowieczną dzielnicę miasta.
Tutaj można znaleźć większość tanich hoteli. Zdecydowanie najlepszy z nich jest San Paolo, via Pescherie Vecchie 10 (• 0532/34402), gdzie pokój dwuosobowy kosztuje 28 500 L; jeśli okaże się pełny, w Casa Artisti, via Vittoria 66 (• 0532/35314), i w Raiti, via Dell Scienze 13 (w 0532/464156), pokoje kosztują 25000 L. Gdy i w tych hotelach nie ma miejsc, na ogół można coś znaleźć w Nazionale, Corso Porta Reno 32 (• 0532/35210), gdzie pokój kosztuje 36000 L. Jest też Tre Coronne przy Corso Porta Reno 70 (•053235207) i Garibaldi pod nr. 77 (•053226318), w obu cena około 25000 L.
Pole biwakowe w Ferrarze, Estense, znajduje się tuż przy obwodnicy za murami miasta, dojazd autobusem nr 3. Na północ od viale Cavour, przy via B. Tisi da Garofalo 5, jest schronisko młodzieżowe IYHF (• 0532/21098; czynne 7.00-9.00 i 18.00-22.00; autobus nr 1, 2 lub 9), z łóżkami po około 10000 L dla członków — czynne jednak tylko od kwietnia do października.
Miasto
Nad centrum miasta dominuje masywny Castello Estense (latem codz. 9.30-12.30 i 15.00-18.00, zimą codz. 14.00-17.00; 5000 L), wybudowany niejako w odpowiedzi na powstanie pod koniec XIV w. i w swoim czasie uznawany za wybitne osiągnięcie inżynierii wojskowej. Lecz za ponurym ceglanym murem kwitło życie dworu, który utrzymywał takich artystów jak Pisanello, Jacopo Bellini, Mantegna, i poetów Ariosta i Tassa. Książęta d’Este był to ród pragmatyczny, znający sposoby zdobywania pieniędzy: podatki utrzymywano na takim poziomie, aby wpływy odrobinę przekraczały wydatki, sprzedawano urzędowe tytuły, pobierano opłaty za transport po Padzie i wypożyczano wojska różnym władcom Neapolu, Mediolanu i Florencji.
Pierwszym d’Este, który zamieszkał w Ferrarze, był Niccoló II: ton on zlecił budowę zamku, choć właściwie późniejsi przedstawiciele rodu byli tymi, którzy go ozdobili. Jednym z najsławniejszych członków rodu był Niccoló III d’Este, który rozpoczął swe rządy w 1393 r. Zasłynął z mecenatu sztuki i ze swych licznych związków miłosnych, a choć liczba 27 dzieci, do której się przyznawał, wydaje się przesadzona, to jednak z pewnością spłodził ich więcej niż tylko prawomocnego dziedzica, Ercole. Był także człowiekiem bezwzględnym, o którym mówiono, że zgładził swą żonę Parisinę i własnego syna, Ugo, zrodzonego z innej kobiety, gdy odkrył, że mają romans. Wraz z Ercole rządzili Ferrarą w latach jej największego rozkwitu dwaj inni synowie Niccola III, Leonello i Borso. Leonello przyjaźnił się z humanistą Albertim, lecz także stał się karykaturą swych czasów, sprawdzając co rano w horoskopie, co powinien na siebie włożyć. Borso kochał polowania i galopował przez lasy Mesola w atłasach i klejnotach. Córki Ercola, Beatrice i Isabella, poślubiły członków rodów Sforza i Gonzaga, przypieczętowując pozycję d’Este jako jednej z najszacowniejszych dynastii renesansowych. Wnuk Ercolae, Alfonso I, ożenił się z Lukrecją Borgią, która do swej świty artystów i poetów zaliczała Tycjana i Ariosta, a tradycje mecenatu podtrzymywał ostatni książę d’Este, Alfonso II, który zaprosił na swój dwór Tassa i Guariniego.
Trudno w to wszystko uwierzyć, zwiedzając obecnie zamek. Sale zamkowe w pewnym stopniu odzwierciedlają świetność rodu; salone deo giochi i bawialnia ozdobione zostały przez Sebastiano Filippiego plafonowymi freskami, ukazującymi bachanalia, obramowanymi szeregiem figur oddających się zapasom lub rzutowi dyskiem. Ogólnie rzecz biorąc, jest to jednak zimna, pełna przeciągów budowla, a najbardziej przesycone historią są lochy, gdzie szmer wody w fosie przywodzi na myśl wrogów d’Este: Ugo i Parisina byli tu więzieni przed egzekucją, natomiast Terranta i Giulia d’Este przetrzymywano przez większość życia po podjętej przez nich próbie obalenia Alfonsa I.