Florencja – Dzielnica Santa Croce
W 1966 r. powódź zmieniła charakter obszaru wokół Santa Croce. Uprzednio była to jedna z najgęściej zaludnionych dzielnic miasta, szczelnie zabudowana kamienicami i małymi warsztatami. Gdy rzeka Arno wystąpiła z brzegów, leżący poniżej poziomu okolicy Piazza Santa Croce i sąsiednie ulice zostały zdewastowane; wielu mieszkańców wyprowadziło się wtedy stąd na zawsze. Nadal można tu znaleźć sklepy skórzane i jubilerskie, lecz bardziej rzucają się w oczy kramy z pamiątkami.
Tradycyjnie na terenie dzielnicy koncentrowały się publiczne zabawy. Medyceusze organizowali tu autoreklamowe festyny, a w okresie władzy Savonaroli plac był głównym miejscem ceremonialnej egzekucji heretyków. Czasami plac wykorzystywany jest jako boisko podczas Gioco di Calcio Storico, czegoś w rodzaju turnieju piłki nożnej pomiędzy czterema quartiere miasta; mecze odbywają się w trzech turach w tydzień świętojański (ostatni tydzień czerwca) i charakteryzują się niezrozumiałymi przepisami oraz natężeniem brutalności, przed którą nie chronią nawet ciężkie XVI-wieczne kostiumy. Przedsprzedaż biletów w Chioso degli Sport i vi na via de’Anselmi — pod koniec maja pozostaje ich już niewiele.
Kościół Santa Croce
Budowę franciszkańskiego kościoła Santa Croce (codz. 7.15-12.30 i 14.30-18.30) rozpoczęto w 1294 r., być może pod kierunkiem twórcy duomo, Arnolfa di Cambio. Budowa została przerwana na skutek rozłamu w szeregach franciszkanów i podjęta dopiero z początkiem XV w., w okresie, gdy Santa Croce zyskał swój status miejsca pochówku wybitnych obywateli Florencji. W posadzce kościoła jest ponad 270 tablic pamiątkowych, a bardziej okazałe pomniki poświęcone są osobom w rodzaju Ghibertiego, Michała Anioła, Galileusza, Macchiavellego i Dantego—choć ostatni z nich jest w rzeczywistości pochowany w Rawennie, gdzie zmarł na wygnaniu. Jeden z nagrobków (w kaplicy salviatich) poświęcony jest Zofii z Zamoyskich Czartoryskiej.
Ponad jednym z prostszych i bardziej wymownych grobowców znajduje się cudowna płaskorzeźba Antonia Rossellino, przymocowana do pierwszego filaru po prawej stronie: ukazuje Francesco Noriego, zamordowanego wraz z Giuliano de’Medici przez spiskowców Pazzich. Tuż obok jest wykonany przez Vasariego pomnik Michała Anioła, którego ciało zostało sprowadzone z Rzymu do Florencji w lipcu 1574, co upamiętniono uroczystym nabożeństwem żałobnym w San Lorenzo. Po drugiej stronie kościoła jest grobowiec Galileusza, zbudowany w 1737 r., gdy wreszcie zdecydowano się dać wielkiego naukowca pochować po chrześcijańsku. W prawej nawie bocznej, zaraz za drugim ołtarzem, jest neoklasyczny cenotaf Dantego, a na trzecim filarze znajduje się piękna ambona wykonana przez Benedetta da Maiano, rzeźbiona scenami z życia św. Franciszka. Boczne drzwi przy końcu tej nawy flankowane są Zwiastowaniem Donatella, płaskorzeźbą ze złoconego kamienia, i nagrobkiem humanisty Leonarda Bruni, wykonanym przez Bernarda Rossellino i wielokrotnie później imitowanym.
Kaplice od wschodniego końca Santa Croce stanowią kompendium XIV-wiecznej sztuki florenckiej, ukazując zakres wpływów Giotta i dużą wszechstronność jego naśladowców. Cappella Castellani, od zachodniej strony prawego transeptu, została w całości pokryta freskami w latach osiemdziesiątych XV w. przez Agnolo Gaddiego i jego uczniów, natomiast sąsiednią Cappella Baroncelli ozdobił ojciec Agnola, Taddeo, który prze długi czas pełnił funkcję asystenta samego Giotta. Cykl fresków Taddea obejmuje pierwszy nokturn w sztuce zachodniej, Zwiastowanie pasterzom. Przejście od korytarza wzdłuż Cappella Baroncelli wychodzi na zakrystię, gdzie najważniejszym dziełem jest Ukrzyżowanie pędzla Taddea; maleńka Cappella Rinuccini, oddzielona od zakrystii kratą, jest pokryta bardziej uroczystymi freskami Giovanniego da Milano. Korytarz kończy się na Cappella Medici, ważnej ze względu na dużą terakotę ołtarzową Andrei della Robbia; podobnie jak korytarz, kaplicę projektował Michelozzo, ulubiony architekt Medyceuszów.
Zarówno Cappella Peruzzi jak i Cappella Bardi (na prawo od prezbiterium) są całkowicie pokryte freskami Giotta. W tej pierwszej (dalej od prezbiterium) ukazane są sceny z życia św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty; w tej drugiej, malowanej trochę wcześniej i z udziałem pomocników, przedstawione jest życie św. Franciszka. Agnolo Gaddi wykonał wszystkie freski wokół i ponad ołtarzem głównym, a także witraże w oknach ostrołukowych. Sceny z życia św. Sylwestra w Cappella Bardi di Vcrnio (piąta od prezbiterium) zostały namalowane w latach trzydziestych XIV w. przez Masa di Banco, bodaj najbardziej twórczego z naśladowców Giotta. Druga Cappella Bardi, po lewej stronie prezbiterium, mieści drewniany krucyfiks Donatella ponoć skrytykowany przez Brunelleschiego jako przypominający „chłopa na krzyżu”.
CAPPELLA DEI PAZZI, DZIEDZIŃCE I MUZEUM
Jeżeli jeden budynek może ucieleśniać ducha wczesnego renesansu, byłaby to Cappella dei Pazzi Brunelleschiego przy końcu pierwszego dziedzińca Santa Croce (wejście do kaplicy, na dziedzińce i do muzeum: latem czw.-wt. 10.00-12.30 i 14.30-18.30; zimą 10.00-12.30 i 15.00-17.00; 2000 L). Zaprojektowana w latach trzydziestych, a ukończona w latach siedemdziesiątych XV w., wiele lat po śmierci architekta, kaplica odznacza się niespotykaną harmonią kompozycyjną i zintegrowaniem dekoracyjnego detalu. Polichromowaną wykładzinę płytkiej kopuły portyku wykonał Luca della Robbia, podobnie jak tondo 5>v. Andrzej nad drzwiami; wewnątrz są niebieskie i białe tonda apostołów, również malowane przez Robbię. Tonda Ewangelistów o żywych kolorach zostały wykonane w jego warsztacie, prawdopodobnie według projektów Dorjatella. Przestronny drugi dziedziniec, również zaprojektowany przez Brunelleschiego, jest chyba najbardziej zacisznym miejscem w centrum Florencji.
Museo dell’Opera di Santa Croce, wejście z pierwszego dziedzińca, mieści różnorodne zbiory sztuki, z których najlepsze są zebrane w refektarzu. Ukrzyżowanie Cimabuego stało się symbolem szkód wyrządzonych przez powódź w 1966 r., kiedy do kościoła wdarła się pięciometrowa fala wody, odrywając krucyfiks od podstawy i zdzierając sporo farby. W tej samej sali znajdują się freski Taddeo Gaddiego Ostatnia wieczerza i Ukrzyżowanie, fragmenty fresków Orcagni, które pokrywały nawę główną Santa Croce, zanim Vasari odrestaurował kościół, oraz olbrzymi złocony Św. Ludwik z Tuluzy Donatella, wykonany dla Orsanmichele.
Casa Buonarottii
Casa Buonarottii (śr.-pn. 9.30-13.30; 4000 L), na północ od Santa Croce przy via Ghibellina 70, nosi zachęcającą nazwę, lecz trochę rozczarowuje zawartością, gdyż mieści się tam niewiele przedmiotów bezpośrednio związanych z tym wielkim artystą. Michał Anioł rzeczywiście był właścicielem tego domu, lecz nigdy tu nie mieszkał. Przekazał go bratankowi, jedynemu potomkowi rodu, którego syn przekształcił część domu w galerię poświęconą swemu stryjecznemu dziadkowi. Najwięcej miejsca zajmują wyrazy hołdu dla Michała Anioła, kopie jego prac i portrety mistrza, natomiast najbardziej fascynujące eksponaty umieszczono w kilku salach na pierwszym piętrze.
Dwa największe skarby znajdują się w pierwszym pokoju na lewo od schodów: Madonna przy schodach jest najwcześniejszą znaną pracą Michała Anioła, wyrzeźbioną w wieku najwyżej szesnastu lat, a niewiele później powstała również nie dokończona Walka Centaurów z Lapitami, wykonana, gdy młodzieniec mieszkał na dworze Medyceuszów. W sąsiednim pokoju jest drewniany model fasady San Lorenzo, natomiast pokój przed schodami mieści największy z wystawianych tu modeli rzeźbiarskich, tors Boga rzecznego dla kaplicy Medyceuszów w San Lorenzo. Po prawej jest pokój zawierający malowany drewniany krucyfiks, odkryty w Santo Spirito w 1963 r.; uważa się dziś powszechnie, że jest to rzeźba Michała Anioła, o której istnieniu wiedziano od dawna z dokumentów, lecz uznano za zaginioną.
Oprócz powyższego wystawia się też czasem oryginalne rysunki architektoniczne i inne szkice, natomiast parter jest oddany na cele wystaw poświęconych poszczególnym aspektom kariery Michała Anioła.