Santo Spirito i Carmine
Pewne wyobrażenie o roli kościoła parafialnego Santo Spirito daje fakt, że gdy w XIV w. Florencja była podzielona na cztery administracyjne ąuartieri, cały obszar na południe od Arno został nazwany jego imieniem. Trochę obskurny Piazza Santo Spirito, ze stoiskami targowymi i kawiarniami, oraz okoliczne ulice, z zakładami meblarskimi i salami wystawowymi antyków, wspólnie ucieleśniają charakter Oltrarno, charakter, który nie został jeszcze spaczony przez turystykę.
Niech cię nie zniechęci nieatrakcyjna fasada kościoła Santo Spirito: wnętrze, jeden z ostatnich projektów Brunelleschiego, skłoniło Berniniego do określenia go mianem „najpiękniejszego kościoła świata”. Proporcje są tak doskonałe, że wydają się aż prostackie, a jednak plan jest niezwykle wyrafinowany — krzyż łaciński z nieprzerwanym ciągiem 38 kaplic i 35 kolumn wewnątrz. Ołtarz główny kryty jest niestety barokowym baldachimem, lecz jest to jedyna skaza na zamyśle Brunelleschiego. Najlepsze obrazy są w transeptach: w prawym jest Obraz ołtarzowy Nerlich Filippino Lippiego, a w lewym Św. Monika i augustianki, przypisywany Andrei Verrocchio. Warto również zerknąć do zakrystii, do której wchodzi się z przedsionka od lewej nawy bocznej; oba pomieszczenia zostały zaprojektowane przez Giuliana da Sangallo w XV w.
Pożar w 1471 r. zniszczył cały klasztor z wyjątkiem refektarza, gdzie obecnie mieści się Fondazione Salvatore Romano (wt.-nd. 9.00-13.00; 1000 L, w nd. wstęp wolny); zbiory warto zwiedzić ze względu na wybór rzeźb romańskich i olbrzymi fresk Ukrzyżowanie dzieła Orcagni i jego pracowni.
SANTA MARIA DEL CARMINE
W 1771 r. pożar zdewastował pobliski klasztor karmelitów wraz z jego kościołem Santa Maria del Carmine, lecz jakimś cudem płomienie oszczędziły freski Masaccia w Cappella Brancacci, cykl malowideł, który czyni z Carmine jeden z kluczowych zabytków florenckich, a ostatnio dostarczył włoskiemu światu sztuki icdnej z charakterystycznych kontrowersji. Otóż konserwacja fresków w Carmine rozpoczęła się w 1981 r. i w roku 1988 była praktycznie na ukończeniu. W chwili, gdy pisane są te słowa, freski pozostają jednak nadal zasłonięte, gdyż władze nie mogą się /decydować, czy usunąć ołtarz barokowy, który okazał się zasłaniać niektóre fragmentaryczne freski. Cynicy twierdzą, że ktoś wyciąga duże korzyści z opóźnienia — że wpływowi ludzie zarabiają na wynajmie rusztowań i innych kosztach ubocznych.
Dekorację Cappella Brancacci rozpoczął około 1425 r. Masolino, a wkrótce dołączył do niego Masaccio jako pomocnik. Po niedługim czasie nauczyciel pobierał nauki od ucznia, który pod względem wyczucia faktury realnego świata, zasad perspektywy i dramaturgii ilustrowanych tekstów biblijnych znacznie przewyższał swych poprzedników. (Miejscami trudno w związku z tym odróżnić, co namalował Masolino, a co Masaccio — diagram w kaplicy podaje, za które obszary każdy z nich był odpowiedzialny). Wielu wcześniejszych artystów podjęło temat wygnania z raju, lecz żaden nie zdołał tak wyraziście uchwycić rozpaczy i skruchy dwójki grzeszników. Trzy lata później Masaccio zmarł, w wieku zaledwie 27 lat, lecz — jak napisał Bernard Berenson — ,jego freski stały się… szkołą malarstwa dla artystów florenckich”. Michał Anioł przychodził tu robić rysunki ze scen Masaccia i pewnego razu jakiś rozwścieczony młody rzeźbiarz złamał mu nos, nie mogąc znieść jego protekcjonalnego zachowania. Po około sześćdziesięcioletniej przerwie cykl ukończył Filippino Lippi, a jego najbardziej udanym wkładem jest Uwolenienie iw. Piotra po prawej stronie łuku wejściowego.
San Miniato al Monte
Błyskotliwa wielobarwna fasada San Miniato al Monte ściąga na wzgórze zastępy zwiedzających z południowego brzegu Arno; trzeba przyznać, że kościół przewyższa nawet oczekiwania. San Miniato jest najstarszym budynkiem kościelnym we Florencji po baptysterium i najpiękniejszą świątynią romańską w Toskanii. Patron kościoła, św. Miniasz, należał do społeczności chrześcijańskiej, która osiadła we Florencji w III w.; legenda głosi, że po męczeńskiej śmierci widziano, jak jego ciało unosi odciętą głowę za rzekę, na wzgórze do tego miejsca, gdzie później wybudowano świątynię pod jego wezwaniem. Budowa obecnego gmachu została rozpoczęta w 1013 r., z aktem lokacyjnym klasztoru w Cluny; cudowna marmurowa fasada w swych geometrycznych wzorach—zawierająca aluzję do baptysterium została dodana pod koniec XI w., choć mozaika Chrystus pomiędzy Maryją Panną i św. Miniaszem pochodzi z XIII stulecia.
Wnętrze z chórem wzniesionym na platformie ponad wielką kryptą (codz. 8.00-12.30 i 14.00-18.15) nie przypomina żadnego innego w mieście, a jego forma ogólna niewiele się zmieniła od połowy XI w. Głównym dodatkiem konstrukcyjnym jest Cappella del Cardinale del Portogallo, wybudowana przy lewej nawie bocznej jako pomnik kardynała Jakuba z Lusitanii, który zmarł we Florencji w 1459 r. Jego kaplica jest symbolem współpracy artystycznej — podstawowy projekt wykonał Antonio Manetti (uczeń Brunelleschiego), sam nagrobek wyrzeźbił Antonio Rossellino, a dekoracja plafonowa z terakoty jest dziełem Luca della Robbii. W dalszej części kościoła nie wolno przegapić płyt pawimentu w wyrafinowane wzory, datowanych na 1207 r., oraz tabernakulum pomiędzy schodami chóru, zaprojektowanego w 1448 r. przez Michelozza. Większość fresków na ścianach naw bocznych powstała w XV w.; najrozleglejsze malowidła to Sceny z życia św. Benedykta w zakrystii, wykonane w latach osiemdziesiątych XIV w. przez Spinella Aretino.