Wenecja – San Marco – Basilica di San Marco
Bazylika św. Marka jest najbardziej egzotyczną katedrą w Europie, wobec której żaden przybysz nie może pozostać obojętny. Herbertowi Spencerowi wydała się ona odpychająca jako „wybitny przykład architektury barbarzyńskiej”, ale John Ruskin uznał ją za „wyspę skarbów… zachwycającą swą niejednolitością”. Niezależnie od wrażenia, jakie wywiera na wchodzących, bazylika jest niewątpliwie tym bardziej niejednorodna, im więcej szczegółów się zauważa. Pewna znajomość historii budowli pomaga w ten pozorny chaos wprowadzić nieco ładu.
HISTORIA BAZYLIKI
Według legendy o zwiastowaniu św. Marka, kiedy łódź zdążającego do Rzymu Ewangelisty była zakotwiczona w lagunie, objawił mu się anioł i zapowiedział, że jego ciało będzie tutaj pochowane (słowa pozdrowienia anielskiego, Pax tibi, Marce emngelista meus, są wyryte na księdze, którą zawsze trzyma lew św. Marka). Jedni z pierwszych mieszkańców Wenecji, uwierzywszy w święte przeznaczenie swojego miasta, posłusznie wypełnili proroctwo anioła i w roku 828 wykradzione z Aleksandrii ciało św. Marka zostało przywiezione do miasta.
Wzorowane na kościele św. Apostołów w Konstantynopolu sanktuarium św. Marka zostało konsekrowane w roku 832, ale już w roku 976 strawił je, wraz z Palazzo Ducale, wywołany w czasie powstania przeciwko doży pożar. Obecna bazylika została pierwotnie ukończona w roku 1094, ale w ciągu następnych stuleci była wielokrotnie upiększana. I właśnie to połączenie oryginalnej konstrukcji i późniejszych dekoracji jest przede wszystkim odpowiedzialne za wrażenie, jakie bazylika wywiera na przybyszach. Obecność zrabowanych gdzie indziej elementów dekoracyjnych, które są często starsze od samego budynku i niekiedy nie mają z kościołem nic wspólnego, komplikuje dodatkowo sytuację. Wszystkie umieszczone w kościele przez kolejnych dożów trofea (a trzeba pamiętać, że kościół ten nie był wówczas wenecką katedrą, ale prywatną kaplicą dożów) miały świadczyć o potędze ziemskiej Wenecji, a więc i o duchowej mocy sprawczej św. Marka. Autorytet ewangelisty był bowiem używany do uświęcenia działań politycznych i obyczajów państwowych: władza doży była mu oficjalnie nadawana w kościele, a dowódcy wojskowi obejmowali swoje funkcje także przy ołtarzu.
UWAGA: Mimo te bazylika San Marco jest często otwarta już od 6.30, na zwiedzanie zezwala się tylko w następujących godzinach: pn.-sh. 9.30-17.30. nd. i iw. 14.00-17.30. Niezależnie odpory roku, pewne części bazyliki są zawsze zamknięte z powodu renowacji. W ostatnim czasie odnawiane są baptysterium i Capeila Zen.
WYGLĄD ZEWNĘTRZNY, PRZEDSIONEK I LOGGIA DEI CA VALLI
Spośród dobrze widocznych z placu elementów zewnętrznych na największą uwagę zasługują romańskie zdobienia drzwi środkowych, zwłaszcza umieszczone na środkowym łuku figury Miesięcy i Pór Roku oraz seria Rzemieślników weneckich na łuku zewnętrznym. Prace nad dekoracją drzwi rozpoczęto ok. roku 1225, a zakończono na pocz. XIV wieku. Warto też spojrzeć na znajdującą się nad drzwiami po lewej mozaikę, która przedstawia Przybycie ciała św. Marka do Wenecji. Jest ona jedyną oryginalną mozaiką, która zachowała się na fasadzie (pochodzi z roku ok. 1260) i zawiera najstarszy znany wizerunek bazyliki.
Z placu przechodzi się do udekorowanego najstarszymi mozaikami w San Marco przedsionka (tzw. narthex). Sceny starotestamentowe pod kopułami i łukami oraz znajdująca się w niszach przejścia naprzeciw drzwi głównych Madonna z apostołami i ewangelistami pochodzą z lat sześćdziesiątych X wieku.
Stroma klatka schodowa prowadzi od głównych drzwi kościoła do Museo Marciano i Loggia dei Cavalli (2000L). Poza widokiem na cały plac, od którego trudno oderwać oko, z Loggii podziwiać można z bliska gotyckie zdobienia na szczycie fasady. Znajdujące się na zewnątrz konie są replikami, których oryginały zostały umieszczone w sali wewnątrz muzeum, oficjalnie dla uchronienia ich przed niszczącym wpływem brudnego powietrza, a według cyników, dla celów reklamowych sponsorującej całe przedsięwzięcie firmy Olivetti. Te skradzione z Hipodromu w Konstantynopolu greckie rzeźby z IV a III wieku p.n.e. (jedyna taka grupa rzeźb, jaka zachowała się do naszych czasów) są pozłacane i wykonane z brązu o prawie 100% zawartości miedzi.
WNĘTRZE
Wystrój wnętrza San Marco nie ma sobie równych wśród katedr całego świata. Pofałdowana posadzka zrobiona jest z ozdobionego formami geometrycznymi marmuru (XII wiek), dolne części murów ozdobione są przywiezionymi ze wschodu płytami kamiennymi, a każdy skrawek ściany i sklepienia wypełniony jest mozaikami (w sumie 4000 m2). Jest tu takie bogactwo, że jedna wizyta w katedrze nie wystarcza, by ogarnąć całość. Ponieważ przesuwające się w ciągu dnia światło odkrywa pewne fragmenty dekoracji a zakrywa inne, najlepiej przychodzić do katedry przez parę dni na pół godziny rano i po południu.
Większość mozaik znajdowała się już na miejscu w poł. XIII wieku, niektóre pochodzą z XIV i XV wieku, a inne zostały wykonane w XVI wieku w zastępstwie zniszczonych fragmentów wcześniejszych. Wyczerpujący przewodnik wypełniłby grube tomy, ale tutaj wystarczy wymienić najefektowniejsze z nich: Chrystus, Matka Boska i św. Marek (XIII w.) na ścianie zachodniej ponad drzwiami, Zesłanie Ducha Świętego (pocz. XII w.) pod kopułą zachodnią, Ukrzyżowanie i Zmartwychwstanie (ta druga to kopia z XV w.) na łuku pomiędzy kopułą zachodnią a centralną, Wniebowstąpienie pod kopułą centralną, Prorocy przepowiadający naukę Chrystusa pod kopułą wschodnią, Czterech świętych patronów Wenecji pomiędzy oknami absydy, Dzieła iw. Jana Ewangelisty pod kopułą północnej części transeptu, Życie Matki Boskiej i Dzieciątka Jezus na łuku przy zachodniej kopule północnego transeptu (kontynuacja na górnej części sąsiedniej ściany), Modlitwa w Ogrojcu na murze nawy południowej, oraz Ponowne odkrycie ciała św. Marka. Ta ostatnia scena opowiada historię, jak to w czasie przebudowy bazyliki w roku 1063 ciało św. Marka zostało ukryte, a następnie, 30 lat później, w roku 1094, w cudowny sposób odnalezione, kiedy to wydobyło się samo z kolumny, w której je uprzednio w tajemnicy pochowano.
Z południowej częściu transeptu można wejść do Sanktuarium (1000L) za ołtarzem, gdzie znajduje się najcenniejszy ze skarbów San Marco, Pala d’Oro. Wykonany w roku 976 w Konstantynopolu, ołtarz został powiększony i wzbogacony przez złotników bizantyjskich w roku 1105, a następnie przez wenecjan w roku 1209 (umieszczono tu niektóre ze zdobytych w czasie czwartej krucjaty cennych łupów) i 1345. Cała płyta ołtarza zawiera 83 emaliowane płytki, 73 emaliowane krążki, 38 rzeźbionych figurek, 300 szafirów, 300 szmaragdów, 400 granatów, 15 rubinów, 1300 pereł i ok. dwustu innych kamieni szlachetnych.
W rogu południowego transeptu znajdują się drzwi do skarbca (2000L). Jest to oszałamiająca kolekcja kielichów, relikwiarzy, kandelabrów i innych przedmiotów,; które w większości pochodzą ze złupionego w roku 1204 Konstantynopola.
Z południowej nawy wchodzi się do baptysterium, które dzisiejszą swoją formę zawdzięcza XIV-wiecznemu doży Andrei Dandolo, którego grób, umieszczony naprzeciw drzwi, został uznany przez Ruskina za najpiękniejszy pomnik nagrobny w mieście. Dandolo zlecił także wykonanie przedstawiających Sceny z życia Chrystusa i Jana Chrzciciela mozaik, w których zlewają się w jedno hieratyczność sztuki bizantyjskiej i gotyckie bogactwo szczegółu.
Sąsiednia Cappella Zen została zbudowana w latach 1504-1521. We włączonym do przedsionka bazyliki wyjściu na Piazzettę umieszczono grobowiec kardynała Giambattisty Zen, którego posiadłości zostały przekazane miastu pod warunkiem, że kardynał będzie pochowany w San Marco. Na sklepieniu znajdują się mozaiki ze Scenami z życia iw. Marka, które pochodzą z końca XIII wieku. Kaplica jest czasami zwana Kaplicą Madonny z bucikiem, co bierze się od umieszczonego na głównym ołtarzu obrazu Madonna z Dzieciątkiem Antonio Lombardo (1506).
W dolnych partiach głównej nawy kościoła pozostaje jeszcze sporo do zobaczenia. Piękne są wyrzeźbione na lektorium w roku 1394 przez dominujących wówczas w Wenecji rzeźbiarzy, Jacobello i Piętro Paolo Dalie Masegne, marmurowe figury Madonny, św. Marka i Apostołów. Stojące po obu stronach lektorium ambony zostały złożone na pocz. XIV wieku z osobnych płyt, z których kilka pochodzi z Konstantynopola (nowego dożę prezentowano ludowi z prawej ambony). W kaplicy we wschodniej części północnego transeptu znajduje się pochodząca z X wieku ikona Madonny z Nicopeia, otoczona największą czcią spośród ikon weneckich, czczona jeszcze w Konstantynopolu.
W sąsiedniej Cappella della Madonna dei Mascoli można podziwiać jedno z pierwszych dzieł renesansowych w Wenecji, cykl pięknych mozaik z poł. XV wieku pod tytułem Sceny z życia Matki Boskiej. Natomiast po północnej stronie nawy głównej stoi zbudowany z rzadkich gatunków marmurów baldachim, który wzniesiono dla uczczenia umieszczonego obecnie na ołtarzu malowidła Krucyfiks. Obraz przywieziono do Wenecji w roku 1205, a od roku 1290, kiedy to po próbie zniszczenia go zaczął spływać krwią, otoczony jest dużą czcią wiernych.