I Frari
Pn.-sb. 9.30-12.00 i 14.30-18.00, nd. 14.30-18.00; niewielka oplata za wstęp przeznaczona jest na pokrycie kosztów oświetlenia.
Wielbicielom gotyku pólnocnoeuropejskiego nie będzie się podobała masywna ceglana bryła I Frari (Santa Maria Gloriosa dei Frari), ale niezależnie od upodobań artystycznych, zebrane tu obrazy, rzeźby i pomniki są tak okazałe, że kościół należy do żelaznych punktów trasy turystycznej po Wenecji. Franciszkanie otrzymali ten kawałek ziemi już w roku 1250, niedługo po śmierci św. Franciszka. W poł. XIV wieku pierwszy kościół zaczęto przebudowywać i po ponad stu latach świątynia przybrała swój dzisiejszy wygląd.
Jak podkreślają wszyscy przewodnicy, Wenecja jest stosunkowo uboga w ważniejsze obrazy Tycjana. Poza Salute i Accademią, I Frari jest jednym z nielicznych miejsc w Wenecji, gdzie znajduje się więcej niż jedno jego dzieło. Pierwsze z nich, Wniebowzięcie, namalowane w roku 1518, w śmiałości doboru kolorów i skręconej jakby kompozycji nie mające precedensu w sztuce weneckiej, widać od razu po wejściu, gdy popatrzy się poprzez XV-wieczny chór w stronę ołtarza. Drugie arcydzieło Tycjana, Madonna di Ca Pesaro, ma charakter bardziej statyczny, ale usunięcie postaci Maryi Dziewicy z centrum obrazu było równie nowatorskie.
W prawie każdym zakątku tego kościoła znajduje się coś godnego uwagi i, poza płótnami Tycjana, wyróżniają się przynajmniej cztery dzieła sztuki. Po obydwu stronach Wniebowzięcia umieszczono dwa pomniki nagrobne, które są przykładami wczesnej weneckiej rzeźby renesansowej. Po lewej stoi wykonany przez Antonia Rizzo i jego pomocników w roku 1476 grobowiec doży Niccoló Trona, natomiast po prawej mniej regularny grobowiec doży Francesco Fóscari, wyrzeźbiony wkrótce po śmierci doży w roku 1457 przez Antonia i Paola Bregno (więcej informacji o Fóscari w rozdziale „Canal Grandę”). Wyrzeźbienie drewnianej statui Jana Chrzciciela, znajdującej się obecnie w kaplicy po prawej stronie, zlecili w roku 1430 przebywający w Padwie florenccy kupcy Donatellowi (ostatnie prace konserwatorskie ujawniły zaskakujący realizm tej rzeźby). Natomiast na ołtarzu w zakrystii znajduje się umieszczony tu zgodnie z pierwotnym zamiarem artysty obraz, dla którego warto przyjść do I Frari: Madonna z Dzieciątkiem i św. Mikołajem z Bari, św. Piotrem, Markiem i Benedyktem Giovanni Belliniego (1488). Według słów Henryego Jamesa jest on „tak uroczysty jak wspaniały i tak prosty jak głęboki”.
Dużą część nawy zajmują dwa okazałe pomniki nagrobne. Pierwszy to pompatyczny pomnik Tycjana, wzniesiony w XIX wieku nad prawdopodobnym miejscem pochowania artysty. Zmarł on w wieku dziewięćdziesięciu lat (w roku 1576) w wyniku wybuchu zarazy i był jedyną ofiarą tej epidemii, którą pochowano w kościele. Naprzeciw mieści się mauzoleum Canovy, o podobnych rozmiarach, ale ujmujące swoją wyjątkowością. Wykonali je w roku 1827 uczniowie artysty na podstawie przygotowanego przez Canovę projektu grobowca Tycjana.
Scuola di San Rocco i kościół San Rocco
Na tyłach I Frari znajduje się miejsce, którego nie należy pod żadnym pozorem omijać, Scuola Grandę di San Rocco (w lecie codz. 10.00-13.00 i 15.00-18.00; w zimie codz. 10.00-14.00; 5000L). San Rocco (św. Roch) miał posiadać cudowną moc uzdrawiania z zarazy i innych poważnych chorób, więc od czasu, gdy w roku 1485 ciało jego przywieziono do Wenecji, Scuola zaczęła otrzymywać hojne dary pieniężne od osób, które pragnęły uciec się do jego pomocy. W roku 1515 zlecono wzniesienie nowego gmachu i natychmiast po jego ukończeniu w roku 1560 rozpoczęto prace nad dekoracją, która miała usunąć w cień wszystkich rywali Scuoli. Rozmieszczono tu mianowicie cykl ponad pięćdziesięciu obrazów Tintoretta.
OBRAZY TINTORETTA
Aby docenić ewolucją, jaką przeszła twórczość Tintoretta, trzeba zacząć zwiedzanie od małej sali na piętrze, Sala dell Albergo. W roku 1564 Scuola ogłosiła konkurs na pierwszy obraz na temat Święty Roch w chwale. Tintoretto wygrał konkurs umieszczając gotowy obraz w miejscu, gdzie miano umieścić obraz zwycięski — w środku sklepienia. Protesty jego rywali, którzy oddali do konkursu jedynie szkice swoich obrazów, nie zdały się na wiele. Praktycznie cała ściana tej sali zajęta jest przez ogromne Ukrzyżowanie, które tak zachwyciło Ruskina, że w bardzo obszernym przewodniku po tej wystawie umieścił następującą uwagę: „Muszę pozostawić ten obraz wrażeniu, jakie wywrze na widzu, gdyż wykracza ponad wszelką analizę i ponad wszelkie pochwały”. Wskutek takiego sąsiedztwa obrazy na ścianie wejściowej, Chrystus przed Piłatem, Chrystus cierniem ukoronowany i W drodze na Kalwarię, schodzą na drugi plan, ale mimo to warto się im bliżej przyjrzeć, tak jak i umieszczonemu na sztalugach dziełu Chrystus niosący krzyż, które obecnie uważane jest za wczesny obraz Tycjana.
Tintoretto zakończył prace nad tą salą w roku 1567, a w latach 1575-1581 wykonał dekorację sali głównej. Przedstawione w trzech dużych malowidłach na suficie historie starotestamentowe, Mojżesz wydobywający wodę ze skały, Cud węża miedzianego i Cudowne zesłanie manny, które generalnie poświęcone są tematowi ulżenia ludzkiemu cierpieniu, są aluzjami do charytatywnej działalności Scuoli. Nowotestamentowe sceny na ścianach są niezwykłym dziełem niewyczerpanej pomysłowości, w którym malarz, nigdy nie usatysfakcjonowany rozwiązaniami innych, a rzadko swoimi, zdołał przekroczyć wszystkie możliwe konwencje dotyczące perspektywy, światłocienia, koloru, a nawet anatomii. Znajdujące się tu również iluzjonistyczne dzieło dłuta XVII-wiecznego rzeźbiarza Francesco Pianty, zawiera także karykaturę łatwo wpadajacego w gniew Tintoretta (trzyma zestaw pędzli).
Obrazy umieszczone na parterze zostały stworzone w latach 1583-87, gdy Tintoretto dochodził już do siedemdziesiątki. Znajduje się tu jedno z najbardziej oryginalnych przedstawień sceny Zwiastowania, a Ucieczka do Egiptu i niewielkie obrazki Święta Maria Magdalena i Święta Maria Egipcjanka nie mają wśród renesansowych pejzaży wielu mogących się z nimi równać rywali.
KOŚCIÓŁ
W sąsiednim kościele San Rocco mieszczą się dalsze obrazy Tintoretta. Na południowej ścianie znajduje się Uwięzienie świętego Rocha, a pod nim Sadzawka w Betsajdzie, ale autorstwo Tintoretta stwierdzono z całą pewnością tylko w wypadku tego ostatniego.
W prezbiterium mieszczą się cztery dalsze duże malowidła, którym jednak dość trudno dokładnie się przyjrzeć. Ciekawsze z nich to Święty Roch leczący ofiary zarazy (u dołu po prawej) oraz Święty Roch w więzieniu (u dołu po lewej). Obrazy górne przedstawiają Świętego Rocha w samotności i Świętego Rocha leczącego zwierzęta (w ostatnim przypadku autorstwa nie stwierdzono ponad wszelką wątpliwość).